Tak zwany “bunt nastolatka” to obiegowe pojęcie, które może budzić skojarzenia negatywne, związane np. z próbą przejęcia władzy czy silnego oporu. A to z kolei utrudnia widzenie w okresie dorastania bardzo ważnego etapu rozwojowego, wraz z całym jego potencjałem zyskiwania autonomii.
Rozumienie tzw. buntu nastolatka jako części naturalnego procesu rozwojowego, ułatwia dziecku budowanie własnej tożsamości, a rodzicom utrzymanie więzi i porozumienia, zamiast prób stłumienia buntu czy podporządkowania sobie dorastającego dziecka.
Jakie zmiany zachodzą w rozwijającym się mózgu nastolatka?
Zmiany, jakie zachodzą w nastoletnim organizmie w okresie dorastania, to nie tylko te związane ze wzrostem stężenia hormonów (testosteronu i estrogenu), ale także bardzo istotne zmiany neurologiczne, związane z rozwojem mózgu, o czym powszechnie mówi się mniej. A ich konsekwencją są zachowania, które obiegowo nazywamy buntowniczymi.
W rozwoju mózgu bowiem płaty czołowe, które odpowiadają m. in. za racjonalne i logiczne myślenie i osądzanie, a także przewidywanie konsekwencji i podejmowanie decyzji, dojrzewają najpóźniej ze wszystkich struktur. Działają one jak pewnego rodzaju hamulec ciała migdałowatego, które kieruje impulsywnymi działaniami czy emocjonalnym reagowaniem. W okresie dorastania ciało migdałowate jest już ukształtowane i rozwinięte w pełni, a płaty czołowe jeszcze nie. Ten brak równowagi powoduje, że nastolatki są o wiele bardziej skłonne do emocjonalnego reagowania, labilności czy zachowań ryzykownych niż dorośli.
Okres dorastania to czas kształtowania się tożsamości, którego celem jest uniezależnienie się od rodziny pochodzenia. Badacze wysuwają hipotezy, że większa skłonność do ryzyka to biologiczna podstawa do tego, aby się usamodzielnić. Pomaga ona odważnie eksplorować otoczenie i eksperymentować z nim. A jednocześnie zwiększenie nasilenia reakcji emocjonalnych ma pomagać w dostrzeganiu zagrożeń i zdawaniu sobie sprawy z niebezpieczeństwa.
Sprzeciw wobec zasad, które ustalają osoby dorosłe czy też wobec pewnych norm społecznych, postrzeganie dorosłych jako osób nadmiernie kontrolujących i ingerujących, egocentryzm, czyli patrzenie na świat z perspektywy własnej osoby lub własnej grupy odniesienia to sposoby, w jaki może manifestować się dojrzewający układ nerwowy.
Jakie są zadania rozwojowe nastolatków?
W okresie wczesnego i późnego dorastania człowiek ma do zrealizowania wiele ważnych zadań rozwojowych. Przytoczmy kilka najważniejszych z nich:
- nawiązywanie relacji z rówieśnikami obojga płci
- rozwój własnej tożsamości, w tym tożsamości płciowej i społecznej roli płciowej
- osiąganie emocjonalnej niezależności od rodziców i innych dorosłych
- akceptowanie własnej fizyczności i efektywne korzystanie z własnego ciała
- wybór zawodu/zajęcia i przygotowywanie się do niego
- rozpoczęcie kształtowania postaw obywatelskich
- nabywanie zbioru wartości jako przewodnika dla własnego zachowania
Pomyślne zrealizowanie tych zadań zaowocuje poczuciem wewnętrznej autonomii i wartości, dobrym rozumieniem samego siebie, świadomością własnych potrzeb, granic, mocnych i słabych stron, a także umiejętnością budowania i utrzymywania relacji, w tym relacji romantycznych, przyjacielskich, zawodowych.
Jak wspierać nastolatka w realizacji jego zadań?
Może wydawać się, że wyzwania, jakie stoją przed nastolatkiem i akcent na rozwój relacji rówieśniczych, sprawia, że w okresie dorastania relacja z rodzicami schodzi na dalszy plan. Tak jednak nie jest. Dojrzali, zrównoważeni emocjonalnie, dorośli, najczęściej rodzice, są młodemu człowiekowi niezwykle potrzebni do tego, aby zadania rozwojowe mogły być zrealizowane pomyślnie.
Okres dorastania jest trudny i dla rodziców, i dla dorastających dzieci. Ale z drugiej strony jest też ogromną szansą na to, by się zmieniać, poznawać siebie i swoje dziecko i kształtować relacje z nim tak, by służyły wszystkim i pomagały zaspokajać ważne potrzeby.
W tym czasie, podobnie jak na wcześniejszych etapach rozwojowych, ważne jest bycie dostępnym i towarzyszenie dziecku w stawaniu się dojrzałym człowiekiem. Wspierające będą:
- dawanie swobody i niezależności w granicach akceptowalnych dla rodzica, włączanie nastolatka w procesy decyzyjne, które go dotyczą, wspólne szukanie rozwiązań i pomysłów na trudne sytuacje, z szacunkiem do potrzeb każdej ze stron
- otwarte rozmowy o zmieniającym się ciele, dojrzewaniu, naturalnych różnicach w wyglądzie między ludźmi, nauka krytycznego myślenia dot. obowiązujących kanonów wyglądu; pomocna może okazać się literatura psychoedukacyjna dla rodziców i nastolatków, np. “Nowe wychowanie seksualne” Agnieszki Stein, seria książek “Twoje ciałopozytywne dojrzewanie” Barbary Pietruszczak
- zaciekawianie się światem nastolatka i tym, co go interesuje, co pozwala zachować więź, gdy nastolatki zaczynają przejawiać coraz większą skrytość (zwłaszcza we wczesnej fazie adolescencji, od ok. 11-12 r.ż.), a także daje dziecku poczucie zrozumienia, bycia ważnym w relacji, wspólnego przeżywania fascynujących spraw
- rozmowa o problemach, dylematach, wątpliwościach, wspieranie w procesie podejmowania decyzji, jakie stoją przed nastolatkiem
- okazywanie swojej miłości i akceptacji dla tego, co przeżywa dziecko, z jednoczesnym modelowaniem, czyli pokazywaniem na swoim przykładzie, jak konstruktywnie można radzić sobie ze swoimi emocjami czy stresem.
–
Źródła
- J. Trempała “Psychologia rozwoju człowieka”
- P. Zimbardo, R. Johnson, V. McCann “Psychologia. Kluczowe Koncepcje”, t.1 “Podstawy psychologii”
- Strefa Psyche SWPS “ Bunt nastolatka, czyli ważny i potrzebny kryzys rozwojowy”